خانه مرتاض یزد، نگین معماری قاجاری در قلب شهر یزد، امروزه نه تنها به عنوان یک اثر ملی ارزشمند شناخته می شود، بلکه با قرارگیری در دل دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه یزد، پیوندی ناگسستنی میان دیروز و امروز این سرزمین برقرار کرده است. این بنای باشکوه، روایتی زنده از شکوه معماری کویری و تاریخ پربار یزد است.
پای نهادن به خانه مرتاض، گویی سفر در دل زمان است؛ سفری به دورانی که هنر و هوش معماران ایرانی در جای جای بنا رخ می نمود. این خانه، با تمام جزئیات ظریف و فضاهای درهم تنیده اش، از اندرونی های خصوصی تا بیرونی های مجلل، نمونه ای درخشان از خانه های اصیل یزدی به شمار می رود. آنچه بر شکوه این اثر می افزاید، کاربری کنونی آن است که این خانه را به بستری برای پرورش معماران آینده این سرزمین تبدیل کرده است. دانشجویان معماری در فضای واقعی یک شاهکار قاجاری، اصول و فنون طراحی و ساخت را می آموزند. این بنای تاریخی بی نظیر، تلفیقی چشم نواز از تاریخ، هنر و آموزش را به نمایش می گذارد و هر گوشه آن داستانی از گذشته را روایت می کند، در حالی که آیندگان در آغوش آن پرورش می یابند. در ادامه این نوشتار، سفری خواهیم داشت به زوایای پنهان و آشکار خانه مرتاض یزد، از تاریخ پرفراز و نشیب آن گرفته تا جزئیات بی بدیل معماری اش و نقش حیاتی کنونی آن در حوزه آموزش و پژوهش.
از خشت تا دانش: تاریخچه خانه مرتاض یزد
خانه ای که امروز با نام خانه مرتاض در یزد می شناسیم، قصه ای طولانی از زندگی و تحول را در دل خود پنهان کرده است. بنای اولیه این مجموعه در دوره پرفراز و نشیب قاجار، توسط خاندان محترم مرتاض پایه گذاری شد. معماری آن زمان با تلفیق هنر و نیاز، فضاهایی را می آفرید که هم پاسخگوی اقلیم کویری یزد بود و هم نمادی از فرهنگ و زندگی اشرافی محسوب می شد. خانواده مرتاض، که از چهره های سرشناس یزد به شمار می رفتند، سال ها در این خانه زندگی کردند و هر گوشه آن شاهد خاطرات و رویدادهای گوناگونی بوده است.
اهمیت و ارزش این بنا به حدی بود که در یازدهم مرداد ماه سال ۱۳۷۷ هجری شمسی، با شماره ثبت ۲۰۸۵، به طور رسمی به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ثبت ملی، مهر تاییدی بر حفظ و نگهداری این میراث گرانبها بود و تضمینی برای بقای آن برای نسل های آینده. با ثبت این خانه در فهرست آثار ملی، نه تنها هویت تاریخی آن پاس داشته شد، بلکه زمینه برای مرمت و نگهداری اصولی آن نیز فراهم آمد.
تحول بزرگ در سرنوشت خانه مرتاض، در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی رقم خورد؛ زمانی که خاندان مرتاض تصمیمی سرنوشت ساز گرفتند و این عمارت باشکوه را به دانشگاه یزد اهدا کردند. این اقدام، فصلی نو در کاربری این خانه گشود و آن را از یک سکونتگاه خصوصی به مرکزی برای رشد دانش و هنر تبدیل کرد. انتخاب خانه مرتاض برای دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه یزد، تصمیمی هوشمندانه بود. چه جایی بهتر از یک خانه تاریخی اصیل، برای آموزش معماران و شهرسازان آینده؟ دانشجویان در فضایی واقعی و زنده، با اصول معماری بومی، مصالح سنتی و حکمت نهفته در طراحی خانه های کویری آشنا می شوند. این رویکرد، تلفیقی بی نظیر از نظریه و عمل را فراهم می آورد و تجربه یادگیری را برای دانشجویان غنی تر می کند.
در واقع، از زمانی که این خانه تاریخی، نفس جدیدی در قالب یک مرکز علمی کشید، شاهد رفت و آمد دانشجویان و اساتید معماری است. راهروها و اتاق هایی که روزگاری محل عبور اعضای یک خانواده و پذیرایی از مهمانان بود، اکنون میزبان کارگاه های طراحی، کلاس های درس و فضاهای پژوهشی شده اند. این تغییر کاربری، نه تنها به حفظ و حیات این بنا کمک کرده، بلکه آن را به پلی میان گذشته پربار یزد و آینده روشن معماری ایران تبدیل ساخته است.
خانه مرتاض یزد، با اهدای خود به دانشگاه، از یک بنای تاریخی صرف فراتر رفت و به کانون زنده ای برای آموزش و پژوهش در زمینه معماری سنتی ایران بدل شد.
گشت وگذار در جزئیات: معماری شگفت انگیز خانه مرتاض یزد
معماری خانه مرتاض یزد، تابلویی بی نظیر از هنر و دانش معماران قاجار است که با درک عمیق از اقلیم کویری یزد، فضاهایی بی مانند آفریده اند. این خانه، با تمام جزئیاتش، نه تنها یک سرپناه، بلکه یک سیستم هوشمند برای زندگی در دل کویر بوده است. یکی از بارزترین ویژگی های خانه مرتاض، ساختار دو بخشی آن است: «بیرونی» و «اندرونی». بخش بیرونی، فضایی عمومی تر برای پذیرایی از مهمانان، انجام کارهای اداری و ارتباط با دنیای خارج بود، در حالی که اندرونی، حریم خصوصی خانواده را تشکیل می داد و فضاهای زندگی روزمره، آشپزخانه و اتاق های خواب در آن قرار داشتند. هر یک از این دو بخش، حیاط و ورودی مجزا داشتند که این خود، نمونه ای از ظرافت در تفکیک فضایی و احترام به حریم شخصی در معماری سنتی ایران است.
ویژگی های متمایز کننده خانه مرتاض
در میان خانه های قاجاری یزد، خانه مرتاض به واسطه یکی از ویژگی های خود، برجسته تر به نظر می رسد: دو طبقه بودن کلیه فضاهای خانه. این ویژگی در خانه های قاجاری یزد کمتر دیده می شود و نشان از وسعت و اهمیت این بنا دارد. معماران با این طراحی، نه تنها به فضای بیشتری دست یافته اند، بلکه امکان ایجاد تهویه طبیعی و کنترل دما را نیز بهبود بخشیده اند. این دو طبقه بودن، چشم اندازهای متفاوتی را از حیاط و فضای اطراف فراهم می آورد و حس عظمت بیشتری به خانه می بخشد.
حیاط بیرونی و ورودی
ورود به خانه مرتاض، تجربه ای دلنشین و آغازگر سفری در تاریخ است. پس از عبور از یک سردر زیبا و هشتی منحصربه فرد، راهرویی پیش رو قرار می گیرد که به حیاط بیرونی راه می یابد. سردر و هشتی در خانه های یزدی، تنها یک ورودی نیستند؛ بلکه فضاهایی برای ایجاد مکث، تعدیل نور و دما و حفظ حریم خصوصی به شمار می روند. هشتی، با فرم دایره ای یا چندضلعی خود، مانعی بصری ایجاد می کند و بازدیدکننده را به آرامی از فضای عمومی خیابان به فضای نیمه خصوصی خانه دعوت می کند. حیاط بیرونی خانه مرتاض، با وجود کوچکتر بودن نسبت به اندرونی، فضایی دلباز و با کاربری های خاص خود را داشته است. این حیاط معمولاً برای پذیرایی های رسمی تر یا استراحت کوتاه مدت مهمانان به کار می رفت.
حیاط اندرونی: قلب تپنده خانه
بی شک، حیاط اندرونی را می توان قلب تپنده خانه مرتاض دانست. این حیاط با ابعادی تقریباً سه برابر بزرگتر از حیاط بیرونی، فضایی وسیع و پر از آرامش را برای زندگی خانواده فراهم می آورد. این بزرگی نه تنها به نورگیری و تهویه بهتر کمک می کرده، بلکه فضایی دلگشا برای حضور درختان و حوض آب را فراهم می آورد که در اقلیم کویری، نقشی حیاتی در تلطیف هوا و ایجاد حس سرزندگی داشتند. وقتی در این حیاط قدم می زنیم، نگاهمان به سمت تزئینات و جزئیات ظریف معماری کشیده می شود. مقرنس ها و کاربندی های گچی بر روی دریچه های طبقه فوقانی، نمونه ای بی نظیر از هنر دست معماران و گچ بران یزدی است. این تزئینات، نه تنها زیبایی بصری خیره کننده ای دارند، بلکه در کنترل نور ورودی و ایجاد سایه روشن های دلنشین نیز نقش ایفا می کنند.
در رأس این حیاط بزرگ، تالار اصلی خانه قرار گرفته است. این تالار، که از سایر بناها بلندتر و مشرف به حیاط است، معمولاً مهمترین و رسمی ترین فضای خانه به شمار می رفت. جایی برای برگزاری مجالس مهم، دورهمی های خانوادگی و پذیرایی از مهمانان ویژه. اما شاخص ترین عنصر این تالار و در واقع کل خانه، بادگیر بلند و باشکوه آن است. بادگیر، نماد هوش و مهارت معماران کویرنشین ایران است. این برج های مرتفع، با کانال های داخلی خود، هوای خنک و تازه را از ارتفاعات بالا به درون خانه هدایت می کنند و هوای گرم و آلوده را به بیرون می فرستند. در خانه مرتاض، بادگیر ایوان اصلی، نه تنها عنصری کاربردی است، بلکه به خودی خود یک اثر هنری و نمادی از سازگاری با طبیعت محسوب می شود و در گرمای طاقت فرسای یزد، تجربه ای از آسایش را برای ساکنان فراهم می آورد.
بادگیر خانه مرتاض، تنها یک سازه برای خنک سازی نیست؛ بلکه اوجی از نبوغ معماری کویری است که با الهام از طبیعت، زندگی را در دل کویر ممکن می سازد.
نظم فضاسازی و کارکردها
فضاهای پیرامون حیاط اندرونی با نظمی دقیق و سلسله مراتبی منطقی طراحی شده اند. فضاهای مهم تر و کاربردی تر، مانند اتاق های سه دری و پنج دری، آشپزخانه و انبارها، در محوطه اصلی و دسترسی مستقیم به حیاط قرار گرفته اند. در مقابل، فضاهای کم اهمیت تر یا خدماتی مانند راهروها، سرویس ها یا انبارهای کوچک، بین این فضاهای اصلی تعبیه شده اند. این نظم فضایی، امکان دسترسی آسان و تفکیک کاربردها را فراهم می آورد و حریم خصوصی هر بخش را نیز حفظ می کند.
در خانه های تاریخی یزد، از جمله خانه مرتاض، وجود فضایی به نام سرداب نیز بسیار رایج بوده است. سرداب ها، فضاهایی زیرزمینی بودند که به دلیل عمق زیاد و نزدیکی به آب های زیرزمینی (در برخی مناطق)، دمای بسیار پایین تری نسبت به سطح زمین داشتند. در تابستان های گرم یزد، سرداب ها به محلی ایده آل برای استراحت و خنک سازی تبدیل می شدند. اگرچه دسترسی به سرداب های خانه مرتاض ممکن است برای عموم میسر نباشد، اما وجود چنین فضاهایی در معماری کویری، نشان از دانش اقلیمی و مهارت معماران در خلق فضاهایی پایدار و راحت در شرایط سخت آب و هوایی دارد.
خانه مرتاض: میزبان دیروز، دانشکده امروز (دانشکده معماری و شهرسازی یزد)
یکی از درخشان ترین فصول در سرگذشت خانه مرتاض، تغییر کاربری آن از یک عمارت مسکونی به یک مرکز آموزشی و علمی است. امروزه، این بنای باشکوه، میزبان دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه یزد است. این انتخاب، نه تنها به حفظ و نگهداری اصولی این میراث فرهنگی کمک کرده، بلکه کارکردی نوین و بسیار ارزشمند به آن بخشیده است. تصور کنید دانشجویان آینده ساز معماری، در فضایی نفس می کشند که خود، نمادی از اوج هنر معماری ایرانی است؛ فضایی که هر خشت و آجرش، داستانی از اصول پایداری، زیبایی شناسی و سازگاری با اقلیم را روایت می کند.
اینجا، کلاس های درس در اتاق هایی برگزار می شوند که روزی اعضای یک خانواده در آن ها زندگی می کردند. آتلیه های طراحی در فضاهایی برپا شده اند که نور خورشید از شیشه های ارسی و پنجره های مشبک عبور می کند و سایه روشن هایی دلنشین بر روی طرح های دانشجویان می اندازد. فضاهای اداری دانشکده، کتابخانه تخصصی با منابع غنی معماری و شهرسازی، و حتی مراکز برگزاری ورکشاپ ها و همایش های کوچک، همگی در دل این خانه تاریخی جای گرفته اند. این تلفیق، فرصتی بی نظیر برای دانشجویان فراهم می آورد تا از نزدیک با الگوهای سنتی معماری ایرانی آشنا شوند و با لمس مصالح و جزئیات، درک عمیق تری از رشته خود پیدا کنند.
نمونه های مشابهی از این دست، در دیگر شهرهای تاریخی ایران نیز دیده می شود. به عنوان مثال، خانه رسولیان یزد، یکی دیگر از خانه های تاریخی این شهر است که آن نیز به دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه یزد اختصاص یافته و تجربه ای مشابه از آموزش در فضایی اصیل را ارائه می دهد. این رویکرد، نه تنها به احیای بناهای تاریخی کمک می کند، بلکه به دانشجویان امکان می دهد تا در محیطی الهام بخش، فراتر از کلاس های درس مدرن، به مطالعه و خلق بپردازند و از طریق تجربه مستقیم، از حکمت نهفته در معماری گذشته درس بگیرند.
حضور دانشکده معماری در خانه مرتاض، این امکان را فراهم آورده که این بنا همواره تحت نظارت متخصصان و اساتید مرمت باشد و در صورت نیاز، عملیات حفاظت و بازسازی با دقت و دانش کافی صورت پذیرد. این تعامل میان تاریخ، آموزش و تخصص، نه تنها به حفظ کالبد خانه کمک می کند، بلکه روح آن را نیز زنده نگه می دارد و هر روز با ایده های تازه و خلاقیت های دانشجویی، جانی دوباره به آن می بخشد.
جایگاه خانه مرتاض در یزد امروز: از جاذبه گردشگری تا مرکز پژوهشی
خانه مرتاض یزد، امروزه فراتر از یک بنای تاریخی صرف، به عنصری حیاتی در بافت فرهنگی و آموزشی شهر یزد تبدیل شده است. این خانه، با تاریخ پربار و معماری خیره کننده اش، نقشی چندوجهی در یزد امروز ایفا می کند که آن را به یکی از نقاط مهم شهر مبدل ساخته است.
جاذبه ای برجسته برای گردشگران
برای بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی که به یزد سفر می کنند، خانه مرتاض یکی از مقاصد اصلی محسوب می شود. معماری اصیل قاجاری، تزئینات بی نظیر و فضاسازی هوشمندانه آن، تجربه ای فراموش نشدنی را برای بازدیدکنندگان رقم می زند. تماشای بادگیر بلند، قدم زدن در حیاط های دلباز و درک چگونگی زندگی در خانه های سنتی کویری، هر ساله هزاران نفر را به این مکان می کشاند. گردشگران می توانند از نزدیک، هوش و ذوق معماران گذشته را در مواجهه با اقلیم دشوار کویری لمس کنند و با میراث فرهنگی غنی یزد آشنا شوند. این بازدیدها، نه تنها به معرفی این اثر ملی کمک می کند، بلکه در رونق صنعت گردشگری شهر نیز موثر است.
ترویج معماری پایدار و بومی
خانه مرتاض، نمادی زنده از معماری پایدار و بومی است. در عصری که دغدغه انرژی و محیط زیست رو به فزونی است، این بنای تاریخی با سیستم های هوشمند خنک سازی طبیعی (مانند بادگیر و سرداب)، استفاده از مصالح بومی و همگونی با اقلیم، درسی بزرگ برای معماران امروز و آینده دارد. خانه مرتاض نشان می دهد که چگونه می توان بدون نیاز به تکنولوژی های پیچیده و پرمصرف، فضاهایی راحت و مطلوب برای زندگی در شرایط سخت آب و هوایی ایجاد کرد. این ویژگی، آن را به الگویی ارزشمند برای ترویج معماری سبز و پایدار تبدیل کرده است و الهام بخش بسیاری از طرح های نوین در زمینه ساخت و ساز پایدار می شود.
نقش در حفظ و احیای بافت تاریخی یزد
وجود خانه مرتاض و کاربری کنونی آن به عنوان دانشکده معماری، به طور مستقیم به حفظ و احیای بافت تاریخی شهر یزد کمک می کند. این خانه، تنها یک بنا نیست، بلکه بخشی از یک مجموعه بزرگتر از خانه ها و محلات تاریخی یزد است که در کنار یکدیگر، هویت یگانه این شهر را شکل داده اند. با مرمت و نگهداری از چنین بناهایی، نه تنها خاطره جمعی یک ملت زنده نگه داشته می شود، بلکه به پویایی بافت قدیمی شهر نیز کمک می شود. دانشجویان و اساتید معماری، با حضور خود در این فضا، به طور غیرمستقیم در فرآیند نگهداری و شناخت هرچه بیشتر بافت تاریخی یزد سهیم هستند.
مرکز پژوهشی برای مطالعات معماری کویری
با توجه به کاربری آکادمیک خانه مرتاض، این مکان به یک مرکز مهم برای پژوهش های تخصصی در زمینه معماری کویری و سنتی ایران نیز تبدیل شده است. اساتید و دانشجویان می توانند از این بنا به عنوان یک آزمایشگاه زنده برای مطالعه جزئیات ساختاری، مصالح به کار رفته، سیستم های اقلیمی و فضاسازی های سنتی استفاده کنند. این پژوهش ها، به دانش و درک ما از معماری گذشته می افزاید و راه را برای بکارگیری اصول این معماری در طراحی های معاصر هموار می سازد. جذب پژوهشگران و دانشجویان از سراسر ایران و جهان، این خانه را به کانون تبادل دانش و ایده ها در حوزه معماری تبدیل کرده است.
نکات بازدید از خانه مرتاض یزد
برای علاقه مندان به معماری، تاریخ و فرهنگ یزد، بازدید از خانه مرتاض تجربه ای بی نظیر خواهد بود. این خانه، با تمام شکوه و جزئیاتش، شما را به دل تاریخ یزد می برد و نمونه ای زنده از هوش و هنر معماران گذشته را به نمایش می گذارد. اما پیش از بازدید، آگاهی از چند نکته می تواند تجربه شما را لذت بخش تر و مفیدتر سازد.
آدرس دقیق خانه مرتاض
خانه مرتاض یزد در قلب بافت تاریخی شهر، با دسترسی مناسبی واقع شده است. برای رسیدن به این عمارت باشکوه، باید به سمت یزد، خیابان ایرانشهر، کوچه گلچینان، به طرف لرد باجوردی و سپس کوچه مرتاضیون حرکت کنید. قرارگیری در میان کوچه های باریک و دنج بافت تاریخی، خود تجربه ای دلنشین از گشت وگذار در شهر یزد را به ارمغان می آورد و شما را با فضای زندگی سنتی این شهر بیشتر آشنا می کند.
ساعات بازدید و دسترسی
از آنجایی که خانه مرتاض در حال حاضر به عنوان بخشی از دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه یزد مورد استفاده قرار می گیرد، کاربری اصلی آن آموزشی و آکادمیک است. بنابراین، ساعات بازدید عمومی آن ممکن است محدود باشد یا برای ورود نیاز به هماهنگی قبلی با دانشگاه وجود داشته باشد. توصیه می شود پیش از برنامه ریزی برای بازدید، با روابط عمومی دانشگاه یزد یا دانشکده معماری تماس بگیرید تا از آخرین قوانین و ساعات مجاز برای بازدیدکنندگان مطلع شوید. این رویکرد به شما کمک می کند تا برنامه ریزی دقیق تری داشته باشید و از اتلاف وقت جلوگیری کنید.
نکات مهم برای بازدیدکنندگان
- احترام به محیط آکادمیک: از آنجایی که خانه مرتاض یک مرکز آموزشی فعال است، لطفاً به محیط و دانشجویان احترام بگذارید. از ایجاد سر و صدا پرهیز کنید و مراقب باشید که مزاحم فعالیت های آموزشی آن ها نشوید.
- حفظ بنا: این خانه یک اثر ملی است. لطفاً در حفظ و نگهداری آن کوشا باشید. از دست زدن به دیوارها و تزئینات، یادگاری نوشتن و هرگونه اقدامی که به بنا آسیب برساند، اکیداً خودداری کنید.
- عکاسی: عکاسی برای یادگاری مجاز است، اما لطفاً به حریم خصوصی دانشجویان و کارکنان توجه داشته باشید.
- کفش مناسب: با توجه به بافت تاریخی و مسیرهای سنگی، پوشیدن کفش راحت و مناسب پیاده روی توصیه می شود.
با رعایت این نکات، می توانید بازدید مسئولانه و دلنشینی از این میراث گرانبها داشته باشید و در عین حال، به حفظ و حرمت فضای آموزشی نیز کمک کنید. خانه مرتاض، دعوتی است به سفری در تاریخ و هنر، و فرصتی برای تماشای پیوند اصیل میان دیروز و فردای معماری ایران.
نتیجه گیری: خانه مرتاض، پلی میان دیروز و فردا
خانه مرتاض یزد، با تمام شکوه و ظرافتش، نه تنها یک بنای تاریخی برجای مانده از دوران قاجار است، بلکه یک روایت زنده از هویت فرهنگی و معماری شهر یزد به شمار می رود. این عمارت باشکوه، با معماری دو بخشی (اندرونی و بیرونی)، حیاط های دلباز، تزئینات چشم نواز و بادگیر سربلندش، نمونه ای بی بدیل از سازگاری با اقلیم کویری و اوج هنر معماران ایرانی است. از زمانی که این خانه در سال 1374 هجری شمسی به دانشگاه یزد اهدا شد و به دانشکده معماری و شهرسازی یزد تبدیل گشت، فصلی نوین در زندگی آن آغاز شده است. امروز، راهروها و اتاق های این خانه، میزبان دانشجویانی هستند که در حال آموختن رازهای معماری و شهرسازی اند، و این پیوند میان گذشته و حال، جلوه ای بی نظیر از حیات فرهنگی را به نمایش می گذارد.
اهمیت خانه مرتاض فراتر از ارزش تاریخی و معماری صرف آن است. این بنا به عنوان یک جاذبه گردشگری مهم، سالانه هزاران بازدیدکننده را به خود جذب می کند و نقش بسزایی در معرفی میراث فرهنگی یزد به جهانیان دارد. همچنین، به عنوان یک مرکز پژوهشی فعال، به مطالعه و ترویج اصول معماری پایدار و بومی کمک شایانی می کند. ثبت ملی آن در سال 1377 نیز، تضمینی برای حفظ و نگهداری این گنجینه بی نظیر برای نسل های آینده است.
خانه مرتاض، در واقع، پلی است محکم میان دیروز و فردا؛ گذشته ای پر از هنر و حکمت، و آینده ای روشن که توسط معماران تربیت شده در همین فضاهای اصیل شکل خواهد گرفت. بازدید از این خانه، نه تنها فرصتی برای تماشای زیبایی های بصری است، بلکه امکان درک عمیق تری از پیوستگی تاریخ، فرهنگ و آموزش در این سرزمین را فراهم می آورد. این بنا، نمادی زنده از آن است که چگونه می توان از گذشته برای ساختن آینده ای بهتر الهام گرفت. پیشنهاد می شود هر علاقه مند به هنر و معماری ایرانی، یا هر مسافر کنجکاوی که به یزد سفر می کند، زمانی را به گشت وگذار در این نگین معماری اختصاص دهد و از نزدیک شاهد شکوه و کارکرد بی بدیل آن باشد.