«ذوالفقار اسماعیلیان» کارشناس مسائل منطقه در یادداشتی که در اختیار خبرنگار خبرگزاری آنلاین مجله روز قرار داد، به بررسی اهداف سیاست «چماق و هویج» آمریکا در آسیای مرکزی پرداخت.
در این یادداشت آمده است: اخیرا «الیزابت هورست» دستیار وزیر امور خارجه آمریکا در امور آسیای جنوبی و مرکزی در نشست کمیته روابط خارجی کنگره اعلام کرد که «واشنگتن» در حال همکاری با کشورهای آسیای مرکزی برای پشت سر گذاشتن پیامد تحریم‌های علیه روسیه بوده و جهت جایگزینی روابطشان با «مسکو» و «پکن» به آنها کمک خواهد کرد.
این مقام آمریکایی مدعی شده است که کشورهای آسیای مرکزی برای مقابله با فشارهای روسیه و چین از واشنگتن خواستار کمک شده‌اند. وی به طور خاص به همکاری‌های کشورش با ازبکستان و قزاقستان در زمینه تحریم‌ها و جلوگیری از تخریب اقتصاد آنها اشاره کرد و گفت که اکنون برای آمریکا فرصت تقویت تعاملات با کشورهای آسیای مرکزی فراهم شده است.
شرایط موجود بین‌المللی و به خصوص تیرگی روابط آمریکا با روسیه و چین توجه واشنگتن را به آسیای مرکزی بیشتر کرده است. این کشور می‌خواهد با استفاده از همسایگی آسیای مرکزی با روسیه و چین، این دو رقیب خود را تحت فشار قرار بدهد. به ویژه عملیات نظامی روسیه در اوکراین که در عمل به سنگر درگیری‌های مستقیم مسکو با آمریکا و ناتو تبدیل شده بهانه خوبی برای اعمال فشارهای واشنگتن و غرب روی کشورهای آسیای مرکزی را فراهم کرده است. آمریکا از یک سو با اعمال تحریم‌های ثانویه علیه برخی از کشورهای منطقه تهدید و همزمان با وعده تخصیص کمک‌های مالی آنها را به نزدیکی و همسویی با خود تشویق می‌کند.
اما پرسش مهم این است که آمریکا برای جبران «کاهش همکاری‌ها با روسیه» به کشورهای آسیای مرکزی چه کمک‌های واقعی انجام می‌دهد؟
«آنتونی بلینکن» وزیر امور خارجه آمریکا در پایان ماه فوریه سال جاری میلادی ضمن سفر به کشورهای آسیای مرکزی و برگزاری نشست «5+1» با وزرای امور خارجه منطقه از اختصاص 25 میلیون دلار «به منظور حمایت از استقلال آنها در متن جنگ روسیه و اوکراین»، «کمک به کاهش وابستگی به روسیه» و «جبران خسارات ناشی از تحریم‌های علیه روسیه و ایجاد مشاغل جدید» خبر داد. ضمناٌ در ماه سپتامبر 2022 نیز آمریکا وعده کمک 25 میلیون دلاری نیز در همین راستا داده بود.
هنوز در مورد اینکه آیا کمک مالی فوق به کشورهای آسیای مرکزی واگذار شده یا خیر، خبری رسانه‌ای نشده است. اما نکته قابل توجه این است که 25 میلیون دلار (یا 50 میلیون دلار) را دستگاه‌های تبلیغاتی آمریکا آن قدر بزرگ‌نمایی می‌کنند که گویی با قرار گرفتن این مبلغ در اختیار کشورهای آسیای مرکزی نه‌تنها عواقب منفی تحریم‌های ضد روسیه به حداقل خواهد رسید، بلکه به وابستگی آنها به مسکو نیز خاتمه داده خواهد شد.
اما با یک نگاه اجمالی بی‌پایه بودن چنین ادعاها را به راحتی می‌توان دریافت. جمعیت آسیای مرکزی بالغ بر 77 میلیون نفر می‌باشد که مبلغ 25 میلیون دلار به طور سرانه معادل 0.32 سنت (در صورت اختصاص 50 میلیون دلار، 0.64 سنت) خواهد بود. پس مقامات آمریکایی به اصطلاح با کدام رو از جبران خسارات ناشی از تحریم‌های ضد روسیه و معرفی خود به عنوان گزینه‌ای مناسب در برابر روسیه و چین صحبت می‌کنند؟
هدف آمریکا و غرب بسیار روشن است. آنها با وعده کمک‌های مالی برای «جبران» خسارات وارده از ناحیه تحریم‌های ضد روسیه و همچنین تهدید به تحریم‌های ثانویه، به دنبال ایجاد فاصله بین آسیای مرکزی با روسیه چین و ممانعت با اجرای پروژه‌های این دو شریک مهم و اصلی منطقه است.
در واقع آمریکا در آسیای مرکزی منافع جدی اقتصادی ندارد (به استثنای برخی از کشورهای منطقه نظیر قزاقستان که شرکت‌های آمریکایی به استخراج و فروش نفت و گاز مشغول هستند)، اما واشنگتن در فضای رسانه‌ای غربی و رسانه‌های محلی وابسته به غرب به عنوان شریک مهم اقتصادی و تجاری آسیای مرکزی معرفی می‌شود. با یک بررسی سطحی نیز می‌توان بی‌اساس بودن چنین ادعاهایی را متوجه شد.
به عنوان مثال حجم مبادلات بازرگانی بین تاجیکستان و آمریکا در سال گذشته میلادی 125 میلیون دلار و با کشورهای عضو اتحادیه اروپا 405 میلیون دلار بوده است. این در حالی است که تجارت متقابل تاجیکستان با چین 2.6 میلیارد دلار، با قزاقستان 1 میلیارد و 441 میلیون دلار، با روسیه 1.4 میلیارد دلار، با ازبکستان 674.4 میلیون دلار و با ترکیه 351 میلیون دلار را تشکیل داده است.
کشورهای دیگر آسیای مرکزی نیز وضعیت مشابهی دارند. بزرگترین شرکای تجاری قزاقستان در سال 2022 روسیه (26 میلیارد دلار)، چین (24.1 میلیارد دلار)، ایتالیا (14.9 میلیارد دلار)، ترکیه (6.3 میلیارد دلار) و کره جنوبی (6.1 میلیارد دلار) بوده‌اند.
در سال گذشته میلادی نیز برای ازبکستان در زمینه واردات چین (6.4 میلیارد دلار)، روسیه (6.2 میلیارد دلار)، قزاقستان (3.2 میلیارد دلار)، کره جنوبی (2.3 میلیارد دلار) و ترکیه (1.7 میلیارد دلار) از جمله 5 شریک برتر بوده و در زمینه صادرات نیز باز هم روسیه (3.1 میلیارد دلار)، چین (2.5 میلیارد دلار)، ترکیه (1.5 میلیارد دلار)، قزاقستان (1.4 میلیارد دلار) و قرقیزستان (980 میلیون دلار) از مهمترین شرکای این کشور دانسته می شوند.
همچنین در سال 2022، چین (4 میلیارد و 130.3 میلیون دلار)، روسیه (3 میلیارد و 234.6 میلیون دلار)، قزاقستان (1 میلیارد و 188 میلیون دلار)، ترکیه (628.9 میلیون دلار) و ازبکستان (599.3 میلیون دلار) از شرکای اصلی قرقیزستان بوده‌اند.
در سال 2022 حجم تجارت ترکمنستان با چین به 11.181 میلیارد دلار، با ترکیه به 2.067 میلیارد دلار، با روسیه به بیش از 1.6 میلیارد دلار، با ازبکستان به 926.3 میلیون دلار و با قزاقستان به 438 میلیون دلار رسید.
همانگونه که دیده می‌شود آمریکا در شمار شرکای اصلی تجاری هیچ یک از کشورهای آسیای مرکزی قرار ندارد که این موضوع نمی‌تواند از سوی نخبگان حاکم منطقه نادیده گرفته شود. نکته مهم این است که در قیاس با روسیه و چین به هیچ وجه آمریکا و غرب قادر به معرفی و اجرای برنامه‌های جدی اقتصادی در آسیای مرکزی نیست بنابراین به دنبال موقعیت‌های می‌گردند تا با استفاده از آنها روی کشورهای این منطقه فشار وارد کنند و خواستار فاصله گرفتن آنها از روسیه و چین بشوند.
همانگونه که اشاره شد حالا عملیات نظامی روسیه در اوکراین و تهدید به اعمال تحریم‌های ثانویه علیه کشورهای آسیای مرکزی چنین بهانه‌ای را برای آمریکا و غرب فراهم کرده است.
اما وضعیت در قیاس با یک دهه پیش متفاوت شده است. حالا دیگر ارزش‌های آمریکایی و غربی نظیر «دموکراسی»، «آزادی بیان»، «حق انتخاب» و غیره در آسیای مرکزی به شدت رنگ باخته و به اصطلاح دیگر خریدار زیادی ندارند.
برای مردم روشن شده است که چنین «ارزش‌ها» در حقیقت ابزاری برای اعمال فشار روی دولت‌های منطقه و دستیابی به اهداف مورد نظر آمریکا و غرب است که با ارزش‌های ملی، فرهنگی و اعتقادی آنها تقریبا هیچ نوع همخوانی و همسویی‌ای ندارند. گذشته از آن دیده شده است که آمریکا و غرب بارها و بارها به خاطر دست یافتن به اهداف مورد نظر خود به راحتی نسبت به نقض حقوق و آزادی‌های بشر چشم‌پوشی و با مستبد‌ترین رژیم‌ها همکاری کرده‌اند.
به این دلیل است که امروز حتی گروه‌ها و احزاب سیاسی دموکرات منطقه به سیستم سیاسی آمریکا به عنوان نظام مردم‌سالار نگاه نمی‌کنند و دیگر امید خاصی هم به آن ندارند. به این دلیل است که حالا دیگر آمریکا و غرب در ردیف سازمان‌های غیردولتی غربگرا، بیشتر روی حمایت از رسانه‌های به اصطلاح مستقل، روزنامه‌نگاران و وبلاگ‌نویسان جوان و کارشناسان منطقه تمرکز خود را بیشتر کرده و برای آنها پروژه‌های مختلف در نظر گرفته‌اند. این رویکرد نسبت به همه کشورهای آسیای مرکزی به نظر می‌رسد، اما در قرقیزستان، قزاقستان و ازبکستان پررنگ‌تر است.
اما همانگونه که اشاره شد، اعتماد بخش عمده نخبگان آسیای مرکزی نسبت به آمریکا و غرب به طور جدی کاهش یافته است. به قول معروف «هیچ اتفاقی بی‌حکمت نیست». در 15 آگوست 2021 پس از آنکه آمریکا در پی دو دهه حضور مستقیم سیاسی و نظامی در افغانستان این کشور را به گروه طالبان واگذار کرد نظر دولتمردان آگاه آسیای مرکزی به «حمایت‌های بی‌دریغ واشنگتن» تغییر یافته است. مورد افغانستان این پیام را داشت که اتکاء به بیگانگان و به خصوص آمریکا و غرب به معنای به بازی گرفتن سرنوشت کشور و ملت است.
البته دولت‌های منطقه با توجه به نقش آمریکا در عرصه بین‌المللی به تعامل خود با آن ادامه خواهند داد و از این موقعیت به عنوان فرصت ایجاد توازن بین منافع قدرت‌ها و قرار نگرفتن زیر سلطه مستقیم یکی از آنها استفاده خواهند کرد. اما قطعا اعتماد واقعی به آمریکا نخواهند داشت و برای بقای خود روی آن حساب نخواهند کرد. بنابراین می‌توان گفت که سیاست «چماق و هویج» آمریکا در منطقه شکست خورده است.
پایان پیام/ح